Pewnym paradoksem jest, że dopiero w XXI w. powstał Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego w Skarżysku-Kamiennej.
Było to możliwe dzięki zaistnieniu grupy osób mających wykształcenie historyczne, zdobyte na różnych uczelniach, m.in. Uniwersytecie Jana Kochanowskiego w Kielcach, Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, Uniwersytecie Warszawskim, chociaż wydawałoby się, że dominujący powinni być absolwenci dawnej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach – później Akademii Świętokrzyskiej – obecnie Uniwersytetu Jana Kochanowskiego.
Praktyka jest jednak inna, i widoczna do dzisiaj. Większość młodzieży dąży do studiowania w ośrodkach o utrwalonej tradycją renomie (chociaż w rankingach częstokroć plasujących się już za UJK), a co za tym idzie, konsekwencją jest liczna emigracja do miast większych i za granicę. Kolejnym paradoksem jest również fakt bardzo wyraźnej aktywizacji środowiska historycznego, chociaż liczbowo (mam na myśli nauczycieli) spada tak liczba osób wykształconych w tym kierunku, jak i zapotrzebowanie na wykonywany przez nich zawód. Powstanie Oddziału PTH było wyrazem aspiracji miejscowego środowiska historyków i miłośników historii do ujęcia w pewne ramy organizacyjne oraz skupienia w jednej organizacji pożytku publicznego większości działań mających na celu promowanie historii miasta i regionu.
W okresie nowożytnym obszar w granicach dzisiejszego miasta przeżywają boom gospodarczy. Bogate złoża rud żelaza i rzeki o dużym spadku umożliwiały rozwój hutnictwa. Liczne młyny i kuźnice stanowiły o ekonomicznej atrakcyjności omawianego obszaru. Wystarczy, tytułem przykładu, przytoczyć następującą informację: gdyby w XVI w. istniał powiat skarżyski w takim kształcie terytorialnym jak obecnie, byłby powiatem z największą liczbą kuźnic (25) w całej Koronie, z produkcją ok. 150 ton żelaza rocznie.
Tereny obecnego Skarżyska przeżyły wyraźny regres gospodarczy w XVIII w. Pewne ożywienie z I poł. wieku XIX było skutkiem programu inwestycyjnego Stanisława Staszica, Ksawerego Druckiego-Lubeckiego i Banku Polskiego.
Jednak narodziny miasta w pełnym tego słowa znaczeniu stały się możliwe wraz z wybudowaniem w latach 1883-1885 r. na gruntach wsi Kamienna najważniejszej stacji kolejowej na drodze iwangrodzko-dąbrowskiej (pod nazwą Bzin). Kolej stała się największym pracodawcą. W okolicznych wsiach rozwijał się przemysł metalowy. Sporą grupę mieszkańców stanowiła inteligencja, zwłaszcza kadry techniczne, pojawiły się czytelnie i biblioteki (1886 r.), teatr (1891, choć w pobliskim Suchedniowie teatr działał już od 1869), iluzjon (1909), ochotnicza straż ogniowa (przed 1899), rozbudowywana była sieć placówek edukacyjnych. Powstały pierwsze stowarzyszenia prowadzące działalność kulturalną, przede wszystkim założona w 1892 r. resursa przemysłowo-rzemieślnicza, a także chóry i orkiestry (od 1890), Polska Macierz Szkolna (1907) czy Koło Polek. Działali tu też aktywnie korespondenci regionalnej prasy: „Gazety Kieleckiej” (wychodziła od 1870 r.) i „Gazety Radomskiej” (od 1884 r.). Warto też wspomnieć o instytucji, która powstała w Suchedniowie, zaś w jej tworzeniu brali udział okoliczni przemysłowcy i urzędnicy górniczy. W 1898 r. z inicjatywy i dzięki funduszom (parę tysięcy rubli) zarządu zachodniego okręgu górniczego utworzono muzeum górnicze, które ulokowano w siedzibie tegoż zarządu, w obszernej, widnej sali wyposażonej w cztery specjalne szafy ekspozycyjne, w których wystawiono starannie opisane okazy miejscowych bogactw kopalnych i ich przetworów. Na ścianach rozwieszono mapy i tablice statystyczne. W ciągu pierwszych kilku miesięcy działalności, dzięki pomocy okolicznych pasjonatów, zgromadzono ok. 500 eksponatów i opracowano szczegółowy katalog zbiorów. Było to pierwsze na obszarze Królestwa muzeum lokalne tego typu.
Nie bez znaczenia jest, że w regionie rozwijał się ruch krajoznawczy. Oddziały Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego powstały m.in. w Kielcach i Radomiu (1908) oraz Suchedniowie (1909), zaś stacja Skarżysko była ważnym punktem wypadowym i pośrednim wycieczek krajoznawczych. Kolej odgrywała zresztą ważną rolę w promocji turystyki, już bowiem przy jej otwarciu w 1885 r. deklarowano uruchomienie w lecie pociągów spacerowych do Ojcowa i piękniejszych okolic w Kieleckiem i Sandomierskiem; bilety zniżkowe (50%) na takie przejazdy sprzedawano m.in. na tutejszej stacji przynajmniej do końca XIX w.
Po I wojnie światowej nastąpił dalszy, intensywny rozwój okolicznych osad. Prawa miejskie osadzie Kamienna nadano w 1923 r. Już nie tyko kolej, ale również Państwowa Fabryka Amunicji nadawały ton rozwojowi nowego miasta. W 1928 r. zmieniono jego nazwę na Skarżysko-Kamienna. Rozpoczął się wówczas najbardziej burzliwy okres rozrostu miasta, tak w zakresie przyłączania okolicznych wsi i osad, jak i przyrostu demograficznego. Wyraźnie zaznaczyła się aktywność społeczna mieszkańców. Statystyki przekonują o funkcjonowaniu ponad 30 różnych organizacji społecznych i stowarzyszeń, co wobec liczebności mieszkańców miasta (ok. 23 000) wydaje się „dobrym” wynikiem. Większość z nich realizowała cele utylitarne (bytową i zawodową pomoc stowarzyszonym, zagospodarowanie przestrzenne miasta itp.), jednakże większość miała wpisane w statutach także cele kulturalne i krajoznawcze (acz bez szczegółów) i wiele z nich cele takie realizowało, np. w formie odczytów, wieczornic, koncertów i wycieczek. Niewątpliwie integrowały one społeczność miasta i przygotowywały grunt dla bardziej „wyrafinowanych” inicjatyw. Wreszcie w 1933 r. zarejestrowano Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Skarżysku-Kamiennej; niestety, jego działalność szybko uległa załamaniu.
Okres II wojny przyniósł dramatyczne wydarzenia, zwłaszcza zbrodnie nazistów na miejscowej inteligencji, m.in. znaną szeroko akcję rozbicia miejscowej konspiracji i wielką akcję o kryptonimem AB. Prześladowania okresu wojny dotknęły szczególnie silnie przedstawicieli miejscowej inteligencji i działaczy społecznych oraz przyniosły zagładę ludności żydowskiej.
W okresie PRL-u nadal czynnikami determinującymi rozwój miasta były kolej i przemysł zbrojeniowo-metalowy. Zimna wojna, a zwłaszcza konflikt w Korei, doprowadziły do rozbudowy miasta, wznoszenia nowych dzielnic, wzrostu liczby mieszkańców (ok. 50 tys. na przełomie lat 80./90. XX w.).
Gwałtowny rozwój demograficzny miasta, powstanie wielu placówek edukacyjnych i kilku kulturalnych (m.in. domu kultury, bibliotek, izb pamięci i muzeum) w naturalny sposób prowadziły do podjęcia próby opracowania dziejów miasta. Jednak zbiorowa publikacja z 1977 r. nie spełniła funkcji monografii historycznej, gdyż autorzy skupili się przede wszystkim na historii miasta w XX w., opisie zjawisk społecznych i fizjografii terenu. W latach 80. ponownie podjęto temat publikacji syntezy dziejów miasta, głównie z uwagi na niedosyt wynikający z lektury wspomnianej publikacji. Nie bez znaczenia był też znaczny wzrost grupy osób wykształconych – w dużej mierze w kierunkach humanistycznych – które podejmowały na miejscu pracę i z wyboru bądź z przypadku zaczynały interesować się przeszłością „małej ojczyzny”.
Już w 1964 r. przy udziale władz miejskich (czytaj: partyjnych) powołano do życia Towarzystwo Miłośników Miasta Skarżyska-Kamiennej, którego dalekosiężnym celem miało być doprowadzenie do opracowania i opublikowania monografii miasta; w krótszej perspektywie chodziło o scentralizowanie podejmowanych w mieście różnych działań społecznych i edukacyjnych o charakterze historycznym, ale też szeroko rozumianą inwigilację środowiska.
Aktywność władzy w tworzeniu tego typu stowarzyszeń skutkowała ich całkowitym obumieraniem, co dotknęło także wspomnianą organizację, pomimo jej przekształceń w latach 80., tak w zakresie nazewnictwa (Towarzystwo Przyjaciół Miasta Skarżyska-Kamiennej), jak i zarządu. Niestety, do opracowania monografii nie doszło, pomimo wyasygnowania sporych funduszy i zaangażowania badaczy m.in. z Kielc i Krakowa. Trzeba jednak zauważyć, że oba stowarzyszenia miały też wiele pozytywnych efektów w zakresie popularyzacji wiedzy o mieście i regionie, np. zorganizowały kilka sesji popularnonaukowych i współwydawały – kooperując z podobnymi instytucjami ze Starachowic i Ostrowca Świętokrzyskiego – materiały o charakterze historycznym. Ówczesna rzeczywistość w oczywisty sposób wpływała na tematykę sesji i publikacji, przede wszystkim koncentrowano się na kwestiach uprzemysłowienia i zrywów niepodległościowych. Stowarzyszenie podjęło także intensywną działalność zmierzającą do utworzenia muzeum regionalnego, dzięki czemu w 1969 r. powstało Społeczne Muzeum Miejskie (obecnie: Muzeum im. Orła Białego).
Ale były też inicjatywy nieformalne. Jako najtrwalszą i najbardziej owocną należy wskazać utworzone w latach 70. XX w. w Warszawie przez osoby wywodzące się z naszego miasta (głównie przez przedwojennych absolwentów Gimnazjum im. Augusta Witkowskiego) Koło Przyjaciół Miasta Skarżyska-Kamiennej, które w okresie rozkwitu tworzyło kilkaset osób i które przejawia aktywność także w XXI w.
Oddział PTH w Skarżysku-Kamiennej, chociaż został powołany do życia dopiero w końcu 2007 r., podjął wiele ważnych i ciekawych inicjatyw. Od początku powołania zarządu oddziału rozpoczęły się działania mające na celu nie tylko unifikację owych inicjatyw pod jednym kierownictwem, ale też podjęto decyzję o wydawaniu periodyku naukowego i organizowaniu corocznych sesji popularnonaukowych.
Miejscowe środowisko, wsparte przez pracowników naukowych Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Delegatury IPN w Radomiu i Kielcach, Archiwum Diecezjalnego w Kielcach, Archiwum Państwowego w Kielcach, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Śląskiego, Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, zdążyło się już wpisać na trwałe w „krajobraz” badań regionalnych szeroko rozumianego obszaru między Wisłą a Pilicą. Przejawem jest m.in. zorganizowanie dziesięciu sesji popularnonaukowych Skarżyskie spotkania z historią, organizowanych corocznie i gromadzących liczną publiczność, na których prelegentami byli reprezentanci środowisk naukowych wielu wyższych uczelni i instytucji naukowych, jak również lokalni historycy i hobbyści; zorganizowano też kilkanaście debat.
Trwałym dorobkiem jest 8 tomów Rocznika Oddziału PTH, monografie naukowe gmin Skarżysko Kościelne i Bliżyn oraz miasta Skarżyska-Kamiennej, popularnonaukowe opracowania: Mała Ojczyzna. Skarżysko-Kamienna i Mała Ojczyzna. Powiat skarżyski, Skarżysko-Kamienna. Panorama dziejów miasta, broszura o skarżyskim oddziale Ligii Morskiej i Kolonialnej z serii Miniatury Historyczne, Rydno. Pradziejowa aglomeracja osadnicza; współudział w pierwszym tomie Skarżyskiego słownika biograficznego, Słowniku harcerzy, monografii III Liceum Ogólnokształcącego im. St. Staszica w Skarżysku-Kamiennej i edycji pamiętników mieszkanki miasta z września 1939 r.
Mając świadomość konieczności promowania historii miasta wśród kolejnych pokoleń, zorganizowano na 85-lecie i 90-lecie nadania praw miejskich konkursy historyczne dla uczniów wszystkich etapów edukacyjnych. Oddział co roku współuczestniczy w organizacji i przeprowadzeniu Pikniku Archeologicznego RYDNO, brał też udział w opracowaniu miejskiej trasy turystycznej, której główną atrakcją jest zwiedzanie w pełni wyposażonych w oryginalne urządzenia schronów z okresu zimnej wojny.
Za jedną z najważniejszych inicjatyw należy uznać powołanie pod naszym nadzorem merytorycznym Historycznych Kół Naukowych, skupiających zainteresowanych historią uczniów z trzech skarżyskich szkół ponadgimnazjalnych. Organizują oni regularnie uczniowskie konferencje i debaty (dotychczas odbyło się 10 takich spotkań w latach 2008–2017), na których prezentują wyniki własnych badań z zakresu historii lokalnej. Niejako nagrodą za włożony trud są „objazdy naukowe” po regionie. Ważnym elementem obecności skarżyskiego Oddziału PTH w działalności innych stowarzyszeń jest natomiast współpraca z lokalnymi strukturami Ligi Ochrony Przyrody i pomoc w przygotowaniu „Skarżyskich Zeszytów Ligi Ochrony Przyrody”, w których istotnym elementem treści są teksty członków Oddziału PTH lub uczniów/studentów z Historycznych Kół Naukowych, dotyczące szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego miasta i regionu.
W zaistniałej sytuacji można wyciągnąć następujące wnioski:
- Dopiero po kilkudziesięciu latach miejskości powstaje lokalne środowisko historyczne, w miarę spójne i potrzebujące wspólnych działań ujętych w jakąś formę organizacyjną;
- Nastał czas, kiedy bez konieczności obciążania się związkami z „władzą” można poprzez działanie społeczne organizować stowarzyszenia osób o podobnych zainteresowaniach;
- Zaistniały możliwości eksponowania działalności Oddziału PTH poprzez systematyczne i autentyczne badania naukowe prowadzone przez jego członków, dotyczące szeroko rozumianej małej ojczyzny;
- Zaistnienie części członków Oddziału PTH w szeroko pojmowanych badaniach historycznych (regionalnych i ponadregionalnych) umożliwiło nawiązanie kontaktów z różnymi ośrodkami naukowymi w kraju, których przedstawiciele biorą udział w konferencjach naukowych i popularnonaukowych, są autorami i recenzentami w jedynym wydawanym w Skarżysku-Kamiennej w pełni naukowym periodyku.
