Podoba Ci się to, co robimy na ProSkarżysko? Więc może postawisz nam kawę? Dziękujemy! :)
Andrzej Bałtruszajtis urodził się na Litwie, wykształcenie zdobywał w czołowych polskich ośrodkach akademickich, a przebywał w Czechach, gdy otrzymał ofertę pracy w progimnazjum w Skarżysku. Osiadł w naszym mieście i wydatnie przyczynił się do rozwoju nie tylko szkolnictwa, ale i całego miasta. Pomagała mu w tym żona Marta.
Andrzej Bałtruszajtis urodził się 3 listopada 1881 r. w Samaniszkach na Litwie jako syn Tomasza, drobnego, rolnika, i Marii z d. Nariewskiej. Edukację rozpoczął w 1894 r. w dwuklasowej szkole w Wejwerach, a kontynuował w miejscowym Seminarium Nauczycielskim, z którego został relegowany w 1899 – jak później pisał – „z powodu rzekomego posiadania książek litewskich, podówczas prawnie zabronionych”. Naukę kontynuował prywatnie, w 1900 r., i jako ekstern zdał egzamin w Sejnach.
W tym samym r. przeniósł się do Dąbrowy Górniczej, gdzie pracował jako górnik. Jednocześnie po zdaniu konkursowego egzaminu został przyjęty w 1901 r. do Szkoły Górniczej, tzw. dąbrowskiej sztygarki. Naukę przerwał z powodu jej zamknięcia po strajkach w 1904/1905.
Przeniósł się do Krakowa, został przyjęty na Uniwersytet Jagielloński – Wydział Filozoficzny. Poświęcił się studiowaniu fizyki, matematyki i chemii. Pod okiem wybitnego fizyka prof. Augusta Witkowskiego rozpoczął badania naukowe z zakresu fizyki doświadczalnej. W 1912 przygotował w j. niemieckim rozprawę naukową „Opór elektryczny rtęci w stanie ciekłym i stałym”. Od stycznia 1912 r. do wybuchu wojny w 1914 r., jako stypendysta, pełnił funkcję demonstratora, później zastępcy asystenta przy prowadzeniu ćwiczeń praktycznych z fizyki, ponadto przygotował pracę „Optyczne właściwości gazów w niskich temperaturach i przy wysokim ciśnieniu”. W marcu 1913 r. podjął starania o dopuszczenie do egzaminów doktorskich i decyzją Wydziału Filozoficznego z maja 1913 r. rozpoczął procedury związane z egzaminami.
Niestety, zmarł jego mistrz prof. August Witkowski. To wydarzenie przekreśliło jego ambitne plany naukowe. W czasie studiów poznał Martę Shuberth, która zwieńczyła swoje studia doktoratem w zakresie chemii. Ich ślub odbył się 18 września 1914 r. w parafii św. Szczepana w Krakowie, w kościele Ojców Karmelitów na Piasku.
Po opuszczeniu Krakowa młode małżeństwo wyjechało do Wiednia, później do Kaznowa k. Pilzna w Czechach. Tu dotarła do nich oferta pracy nauczycielskiej z Kamiennej, gdzie pod kierownictwem ks. Kazimierza Sykulskiego od 1915 r. rozpoczynało pracę Progimnazjum Filologiczne – Szkoła Komitetu Obywatelskiego. Małżonkowie w VIII 1916 r. przybyli do osady Kamiennej, z którą związali się już do końca życia.
Andrzej Bałtruszajtis od początku dał się poznać jako utalentowany organizator, niestrudzony bojownik o rozwój polskiej oświaty w Kamiennej. Wszedł w skład Komitetu Obywatelskiego, aktywnie działał w jego Sekcji Szkolnej, przekształconej później w Komisję Szkolną, gdzie od samego początku pełnił znaczącą funkcję: sekretarza i później skarbnika. Od 1916 r. pełnił funkcję kierownika gimnazjum. Współorganizował od sierpnia 1917 r. w lokalu gimnazjum oddział POW, przechowywał broń, a oddział złożony z uczniów-harcerzy brał udział w wielu akcjach i w rozbrajaniu okupantów.
Był również aktywny we władzach gminnych. W wyborach do rady osady Kamienna z 24 lutego 1918 r., gdy w tajnym głosowaniu wybrano 32 członków tej rady, znalazł się na pierwszym miejscu. 7 marca 1918 r. został wybrany do komisji opracowującej Statut Rady Gminy, który ostatecznie został przyjęty 30 kwietnia 1918 r., następnie pracował także w komisji rewizyjnej. W 1918 r. na ponad 30 posiedzeń nie opuścił żadnego. Zgłaszał wiele postulatów istotnych dla funkcjonowania osady, np. na posiedzeniu 16 czerwca 1918 r. postawił wniosek o zatwierdzenie osady Kamienna na prawach miejskich.
W kolejnych wyborach do rady, 8 listopada 1918 r. został ponownie wybrany. Wystąpił wówczas z inicjatywą nowych wyborów, tym razem do rady miasta. W wyborach, które odbyły się 24 listopada 1918 r., uzyskał piąty wynik ze swej listy, wchodząc tym samym do Rady Miasta (składała się z 35 radnych). Wybory te zostały jednak unieważnione z uwagi na brak wykazania praw miejskich Kamiennej.
Po 1918 r., po kilku nieudanych próbach upaństwowienia szkoły, stał się inicjatorem budowy nowego gmachu szkolnego. Z jego inicjatywy 12 listopada 1924 r. powołano do życia Towarzystwo Przyjaciół Szkoły Średniej w Skarżysku-Kamiennej, którego członkami zostali kolejarze i pracownicy innych instytucji – dobrowolnie zgodzili się oni na ściąganie tytułem składek odpowiednich odsetek z ich wynagrodzeń. Na placu budowy zorganizował tartak „Ekonomia”, który pracował dla potrzeb budowy, a także świadczył usługi dla ludności.
W 1920 r. organizował i wysyłał miejscowych ochotników, harcerzy (uczniów gimnazjum) i nauczycieli, do walki z bolszewikami. Sam w czasie wojny stał, jako wiceprezes Czerwonego Krzyża, na czele sekcji informacyjnej Komitetu Obrony Narodowej. W 1926 r. rozpoczął starania o uruchomienie w Skarżysku-Kamiennej szkół zawodowych (w 1926/27 Trzyklasowej Szkoły Handlowej Towarzystwa Przyjaciół Szkoły Średniej, zaś 6 czerwca 1928 r. za jego staraniem Kuratorium Okręgu Szkolnego w Krakowie przyznało koncesję na utworzenie i prowadzenie Szkoły Rzemieślniczo-Handlowej, nieco później Szkoły Dokształcającej Zawodowej).
W 1930 r. awansował na Wizytatora Szkół Zawodowych miasta stołecznego Warszawy. Posadę dyrektora progimnazjum objęła jego żona Marta Bałtruszajtis. Pracując od 1930 r. głównie w Warszawie, ograniczył swą aktywność oświatową w Skarżysku-Kamiennej, m.in. zrezygnował z prowadzenia gimnazjum i szkoły handlowej. Często jednak przyjeżdżał na posiedzenia towarzystwa, któremu od 1934 r. przewodniczył. Podobnie było z posiedzeniami Rady Szkolnej Powiatowej w Końskich, której przez kilkanaście lat był prezesem, nadal też uczestniczył w posiedzeniach Wydziału Powiatowego, którego był członkiem.
Wybuch II wojny światowej zastał go na wschodzie, w Jarosławiu. 24 września 1939 r. otrzymał przepustkę władz niemieckich na powrót do Skarżyska-Kamiennej. W czasie okupacji swoje mieszkanie przy ul. Żeromskiego 42 udostępnił dla tajnego nauczania. Ostatnie lata swego życia spędził w Warszawie i Skarżysku-Kamiennej. W 1940 r. nadal, za zgodą władz okupacyjnych, prowadził przedsiębiorstwo „Ekonomia”, jako Spółkę Akcyjną Gospodarstwa Krajowego, dając legalne zatrudnienie kilku mieszkańcom. Zmarł po długiej chorobie 28 maja 1941 r.. Andrzej Bałtruszajtis został pochowany na cmentarzu parafii Najświętszego Serca Jezusowego na Zachodnim w Skarżysku-Kamiennej.
Przy szkole, do której budowy w tak znacznym stopniu się przyczynił, obecnego II Liceum Ogólnokształcącego, znajdują się dąb i kamień mu poświęcone.
Krzysztof Zemeła
Zdjęcia pochodzą ze zbiorów PTH oraz archiwum rodzinnego.
